Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Nedir? 

Vücudumuzda, havada, suda, toprakta ve tüm çevremizde mikroorganizmalar bulunur. Bu mikroorganizmalar uygun ortam bulduklarında beslenir ve çoğalır. Hepimiz içtiğimiz suyun, yediğimiz besinlerin ve dokunduğumuz yüzeylerin hastalık etmenlerinden arınmış olmasını isteriz. Söz konusu sağlık kurumları olduğunda bu durum zorunluluğa dönüşür. Bu nokta da sterilizasyon ve dezenfeksiyon kavramları devreye girer.

Sterilizasyon ve dezenfeksiyonun temeli eski çağlara dayanır. Bu alandaki ilk somut girişim kükürdün evlerin kötü havasının temizlenmesinde kullanılmasıdır. Besin maddelerinin tuzlanması, ısıtılması ya da tütsülenmesi işlemleri adı konulmamış olsa da bir nevi mikroorganizmalardan arınma yöntemidir. Veba salgını sonrası içme sularının kaynatılmaya başladığını okumuşsunuzdur. Kaynatma hala geçerliliğini koruyan bir dezenfeksiyon yöntemidir. 

Günümüz anlayışına yakın ciddi çalışmalar ise 1800’lü yıllara dayanır. 19.yüzyıla gelindiğinde klor ve iyotlu çözeltiler dezenfeksiyon amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Joseph Lister’in fenol kullanmaya başlaması da önemli bir adımdı. Lister, fenol ile, yara pansumanında ve aletlerin dezenfeksiyonunda olumlu sonuçlar elde etmiştir. Ameliyathane havasının patojenlerden arınmasında da fenolu kullanmıştır.

Günümüze dönecek olursak sterilizasyon ve dezenfeksiyonun başarısı sağlık kurumlarının tercih edilirliğini ve itibarını belirleyen kriterler arasında yer alıyor. Kimse doğum yaparken, ameliyat esnasında ya da hastane yatışlarında enfeksiyon kapmak istemez. Sterilizasyon alanında etkin uyguamalara ihtiyaç duyan sadece hastaneler değildir.

Poliklinikler, tıp merkezleri, laboratuvarlar, ağız ve diş sağlığı merkezleri, diş poliklinikleri ve gıda üretimi yapılan firmaların da sterilizasyona gereksinimi vardır. Yüksek güvenilirlikle cihaz teknolojileri ve kimyasalların keşfi bu ihtiyaçtan kaynaklanmıştır. Yazımın devamında birbiriyle karıştırılan sterilizasyon ve dezenfeksiyon kavramını en anlaşılır şekilde sizlere açıklamaya çalışacağım.

Sterilizasyon ve Dezenfeksiyonla İlgili Tanımlar

Sterilizasyon ve dezenfeksiyon kavramlarını açıklamadan önce bazı tanımları bilmenizin faydalı olacağını düşünüyorum.Dilerseniz bu tanımlara bir göz atalım.

• Patojen: Hastalığa neden olan her türlü madde ve organizmalara verilen addır.

• Temizlik: Bir cismin, yüzeyin ya da ortamın görünür kirlerden ve organik maddelerden arındırılmasıdır. Su ile birlikte sabun ve deterjan kullanılarak yapılır. Temizlik olmadan dezenfeksiyon ya da sterilizasyon olmaz. Su ve deterjan ile yıkama sonrası mikroorganizmaların % 80’i ortamdan uzaklaştırılır. 

• Asepsi: Canlı ve cansız yüzeylerdeki mikroorganizmaların yok etmek ya da sayılarını güvenli bir sayıya indirme işlemlerine verilen genel addır. Amacı enfeksiyon zincirinin kırılmasıdır.

• Antisepsi: Canlı dokular üzerinde veya içindeki zararlı mikroorganizmaların öldürülmesidir. Bir anlamda dezenfeksiyonun canlı dokuya uygulanmasıdır. Deri ve mukozaya uygulanır. Bu amaçla kullanılan maddelere antiseptik madde adı verilir. Her antiseptik dezenfektandır ama her dezenfektan antiseptik madde değildir. Örnek vermemiz gerekirse ilkyardım dolaplarımızda yer alan Baticon bir antiseptiktir.

• Sporlu Bakteri: Dış etkenlerden korunmak amacıyla sıcaklık, kimyasal, basınç ve zamana direnç gösterebilen özel yapılar oluşturan bakterilere verilen ad.

Sterilizasyon Nedir?

Sterilizasyon bir maddenin üzerinde ve içinde bulunan tüm mikroorganizmalardan tamamen arındırılması işlemidir. Arındırma sporlu bakteriler içinde geçerlidir. Sterilizasyonda güvence düzeyinin sağlanması çok önemlidir. Bu nedenledir ki sterilizasyon yöntemlerinin bir dizi işlemlerle kontrolü yapılır. Örneğin otoklavların döngü kayıtlarına bakması gibi. Yeri gelmişken sterilizasyonda kullanılan yöntemleri de kısaca özetlemek isterim.

• Basınçlı su buharı ile sterilizasyon: En sık en yaygın kullanılan yöntemdir. Aynı zamanda en etkili sterilizasyon yöntemidir. İşlemde otoklav cihazı kullanılır. Otoklav evdeki düdüklü tencerelerimize yakın bir prensiple çalışır. 

• Kuru sıcak hava ile sterilizasyon: Bir anlamda evimizdeki fırınlara benzer yöntemle çalışan sterilizatörler kullanılır. Yanıcı malzemeler için uygun bir yöntem değildir. Son yıllarda, etkinliğinin az olduğu gerekçesiyle bu yöntem kullanımdan kaldırılmıştır.

• Süzme ile sterilizasyon (filtrasyon): Özellikle suların patojenlerden arındırılmasında kullanılır.

• Işın ile sterilizasyon: Ortam havasının asepsisinde kullanılır. Ameliyathane, yoğun bakım vb.

Etilen oksit gazı kullanımı da etkili bir sterilizasyon yöntemidir. Bu gazın toksik olması nedeniyle sterilizasyon ünitelerinde havalandırmaya yönelik ciddi tedbirler alınması gerekir. Gaz ölçüm detektörleri ve koruyucu ekipman kullanımı da çalışan ve iş güvenliği açısından önemlidir.

Sterilizasyon Yöntemleri Nasıl Kontrol Edilir?

Sterilizasyonda kullanılan cihazların kontrolleri ve kalibrasyonları düzenli olarak yapılır. Bununla da yetinilmez. Kullanılan cihazların sıcaklık düzeyi, basıncı, nemi ve çalışma süresi belirli göstergeler vasıtasıyla kontrol edilerek kaydedilir. Ayrıca sterilizasyon cihazlarına yerleştirilen paketlerin içine konulan indikatörler ile işlemin güvenirliği de test edilir. Örneğin paketin işleme girip girmediğini ısı ve nem ile temas ettiğinde renk değiştiren bantlar ve şeritler sayesinde anlayabilirsiniz.

Şöyle ki: Paketin dışındaki sarı bant kahverengiye dönmüşse işleme girmiş anlamına gelir. İşlemin etkinliğini sorgulamak içinse daha ciddi indikatörler kullanılır. Biyolojik indikatör en güvenilir olanıdır. Bu indikatörlerin içinde oldukça dayanıklı ve sporlu bakteriler yer alır. Şaşırdınız değil mi? Bende ilk öğrendiğimde ilginç bulmuştum. Bu indikatörler sterilizasyon işleminin zor ulaşacağı noktalara yerleştirilir. Sterilizasyon döngüsü tamamlandığında kontrol edilir. Bakteriler ölmüşse işlem güvenilir olarak kabul edilir. Ölmemişse nedeni araştırılır ve döngü tekrarlanır. 

Sterilizasyon işleminden geçmiş malzemeler “steril” olarak adlandırılır. Steril bir malzemenin sterilliğini koruyabilmesi için transfer, depolama, dağıtım ve kullanım aşamalarında bir dizi önlemler aranır. Bu nedenledir ki sağlık personellerinin hizmet içi ve oryantasyon eğitimlerinde mutlaka bu başlıklara yer verilir.

Asepsi işlemleri çalışanların vicdanına bırakılmayacak kadar önemlidir. Nitekim hastaneler gibi büyük ölçekli sağlık kurumlarının sterilizasyon üniteleri kendi bünyelerinde kurulan enfeksiyon komiteleri tarafından düzenli olarak denetlenir. Çalışanların rutin sağlık kontrolleri yaptırılır. Koruyucu ekipman kullanmaları ve gerekli eğitimleri almaları sağlanır. Ayrıca Sağlık Bakanlığı'nın kendi bünyesinde kurduğu ekipler tarafından yılda iki kez yapılan SHKS (Sağlıkta Hizmet Kalite Standartları) değerlendirmelerinde de sterilizasyon ünitesi kriterlere uygunluk noktasında değerlendirilir.

Değerlendirme sadece birim içinde değil steril malzemelerin ulaştığı her alanda yapılır. Ameliyathane, poliklinik, pansuman odaları gibi. Adli vakalarda geriye yönelik sterilizasyon kayıtlarına erişim sağlanabilecek nitelikte titiz bir kayıt sistemi vardır. Küçük ölçekli sağlık kurumlarının sterilizasyon ve dezenfeksiyon uygulamaları kapsamında değerlendirilmeleri de söz konusudur. Bu değerlendirmeler il sağlık müdürlükleri bünyesinde oluşturulan ekipler tarafından gerçekleştirilir. Sağlık alanı dışındaki dezenfeksiyon gerektiren tüm iş alanları için de bir denetim mekanizması bulunmaktadır.

Dezenfeksiyon Nedir?

Bir cisim ya da yüzeyin zararlı mikroorganizmalardan arındırılmasıdır ve üremesinin durdurulmasına dezenfeksiyon denir. Bu arınmaya sporlu bakteriler dâhil değildir. İşlem fiziksel ve kimyasal maddelerle yapılabilir. Kullanılacak alana göre dezenfeksiyonun düzey belirlenir. Örneğin, hastanın sağlam derisiyle temas eden tansiyon aleti kritik bir araç değildir. Yatak çarşafları da aynı şekilde kritik sayılmaz.

Sadece temizlenmeleri yeterlidir. Kan ve idrarla teması durumunda ise düşük düzey bir dezenfeksiyon gerekir.Yara ve yanık gibi durumlarda hastanın deri bütünlüğü bozulmuştur ve enfeksiyon riski yüksektir. Bu nedenle pansuman esnasında kullanılan tüm araç gereçlerin yüksek düzey dezenfeksiyon işlemi uygulanması gerekir.

Vücut boşluklarına yapılan işlemler için de bu prensip geçerlidir. İdrar sondası uygulaması, jinekolojik muayeneler, endoskopi gibi işlemlerde kullanılan tüm araç gereçler yüksek riskli statüsündedir.

Dezenfektanlar etki ettikleri patojen türüne göre isimlendirilirler. Bu isimlendirmede tıbbi terminolojiye uygun olarak yapılır. Örneğin dezenfektan mantarlara etki ediyorsa "fungustatik" adını alır. Nitekim "fungus" mantar anlamındadır. Bakteriler üzerine etkiliyse "bakteriyostatik" adını alır. Hepimizin bildiği ve kullandığı çamaşır suyu bir dezenfektandır. Kullanım amacına göre farklı oranlarda sulandırılarak özellikle yüzey dezenfeksiyonunda kullanılır.

Dezenfeksiyonda kullanılan kimyasal maddelerde yani dezenfektanlarda bazı özellikler aranır. Bu özellikleri sizler için aşağıda listeliyorum.

• Kısa sürede etki göstermeleri,

• Suda eriyebilme özellikleri,

• Toksik etkilerinin az olması,

• Allerjenik ve kanserojen etkilerinin olmaması,

• Canlı deriyle temas ettiği takdirde toksik etki oluşturmamaları,

• Kötü kokmamaları,

• Ucuz ve kolay ulaşılabilir olmaları

Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Arasındaki Fark Nedir?

Sağlık alanı ülkemizdeki en geniş istihdam alanlarından biridir. Bu kurumlarda çalışmayı hedefleyenlerin bazı eğitimleri almaları CV'lerine artı değer katar. Mülakat aşamasında da avantaj oluşturur. Sterilizasyon ve dezenfeksiyon eğitimi bu eğitimlerden biridir. “Eğitime nasıl ulaşabilirim?" diye soracak olursanız; “Farklı enstitülerin online eğitimlerinden ulaşabilirsiniz." şeklinde yanıtlayabilirim.

Halk eğitim merkezlerinde de talep ölçüsünde kurslar düzenlenir. Bu konuda size bir de güzel haber vermek isterim. 2019-2020 yılında ÖSYM bünyesinde dezenfeksiyon sterilizasyon ve antisepsi bölümü açıldı. TYT puanıyla öğrenci kabul eden bölüm ön lisans diploması sunmakta. Tek dezavantajı ise henüz sadece iki üniversite bünyesinde olması.

Gelelim yanıtlamamız gereken asıl soruya. “Sterilizasyon ve dezenfeksiyon arasındaki fark nedir?” Her iki işlem de asepsi için kullanılıyor. Bu iki işlemi birbirinden ayıran en önemli nokta şudur: Sterilizasyonda bir nesne ya da obje üzerindeki patojen mikroorganizmaların tamamen yok edilmesi söz konusudur. Dezenfeksiyonda ise patojenin üremesi durdurulur ve öldürülür ancak tüm patojenlerin öldürülmesi söz konusu değildir.

Özellikle sporlu bakteriler üzerinde dezenfeksiyon yüzde yüz etki sağlamaz. Sterilizasyonda kullanılan cihazlar ve yöntemler için etkili kontrol mekanizmaları uygulanır. İşlemin güvenirliği yüksektir. Dezenfeksiyonun başarısı ise ısı, PH ve organik maddelere göre değişebilir.