Bilimsel Araştırmalarda Etik Dışı Davranışlar

yazımızda bilimsel araştırmaların olmazsa olmaz konusu etikten bahsedeceğiz. etik, bir cümleyle tanımını yapıp tamam budur deyip geçebileceğimiz bir konu değil. i̇şin içine kişinin vicdanı, karakteri, ahlakı da giriyor. bilimsel araştırma yapmak için birçok basamaktan ilerleyip tonlarca emek harcıyoruz. bu kesinlikle saygıdeğer bir şey. bir makaleyi okuduğumuzda, bir vaka sunumunu incelediğimizde emekleri için hazırlayan kişiye minnet duyarız. bu hem mesleki değerlere sahip olmanın özünden gelir hem de dürüstlüğün bir getirisidir.

Konunun ciddiyetine vardığımıza göre yavaştan başlayalım. Bilimsel araştırmalarda etiği incelemeden önce "etik" kavramını inceleyelim.

Etik Nedir?

Hepimiz duymuşuzdur şu tarz cümleler: "Bu yaptığı hiç etik değil.", "Hakem hiç etik davranmıyor.", "Danışan bilgilerini paylaşmak hiç de etik değil." Peki cümleleri bu kadar süsleyen etik nedir? Etik, meslek grupları arasında kişilerin uyması gereken kurallar ve yapmaması gereken davranışlardan oluşan bir kavram.

Tanımına bakınca insana biraz vicdana dayalı bir kavram olduğu hissi geliyor. Aslında çok da yanlış değil. Madem hakemden örnek verdik, oradan devam edelim. Tarafsız bir hakem olup maçı yönetmek var, diğer yandan da bir takıma daha fazla sempati duyup bunun kararlarını etkilemesine izin vermek var. Maçın sonunda hangi kişi kendini daha huzurlu hisseder? Ahlaki değerleri olan biriyse eğer taraf tutmanın kendi mesleğine aykırı olduğunu ve etik dışı olduğunu görür, bu durumdan rahatsızlık duyar. Bu örnekte mesleki etikten bahsettik. Çerçevemizi biraz kaydıralım öyleyse.

İlgili içerik: Meslek etiği ve önemi nedir?

Güncel bir örnekle devam edelim. Pandemi koşullarında üniversite rektörlerinin görevi bölümlerin yararına olabilecek kararlar almaktı. Eğer bazı bölümleri gözden çıkarıp risk altına alsaydı bu yine etik dışı bir davranış olurdu, buna da yönetsel etik diyoruz.

Bilimsel araştırmalarda etiğin rolü yine çok büyük. Düşünsenize siz uzun süreçler sonucunda ortaya yeni bir ürün çıkarıyorsunuz. Bu ürünün eriştiği kitleyi düşünün, yıllar sonra bile okunabilecek. Siz kolaya kaçıp özgün olmayan veri kullanırsanız veya kaynağınızda yer alması gereken bilgileri atlasanız bu hem sizin güvenilirliğinizi sarsar hem de hukuki açıdan da yaptırım görmek durumunda kalabilirsiniz.

Etiği gözümüzde olması gereken o büyük boyutlara eriştirebildiysek biraz da etik dışı davranışlara bakalım, neleri yapmamalıyız?

Bilimsel Araştırmada Etik Dışı Davranışlar Nelerdir?

Bilimsel araştırmayı tehlikeye atan, insanların emeklerine saygı gösterilmeyen etik kuralları hiçe sayan davranışları bu başlığımızda açıklayacağız. Ayrıca şu yazıyı da incelemenizi tavsiye ederiz:

Etik kurallar nedir? Neleri kapsar?

İntihal (Plagiarism)

Bazılarımız bu terimle şu şekilde karşılaşmıştır: "Araştırmanızı kendi cümlelerinizle yazın, intihal programı kullanıyorum." Evet, buradaki intihal programı hazırladığınız metinde başka bir araştırmaya ait cümleler olup olmadığını gösteriyor. Aynı zamanda çoğu sitede hangi araştırmadan aldığınız da ortaya çıkıyor. Ama tabi intihal sadece başka bir metinden kopyala yapıştır yapmak değil.

Aynı zamanda cümlelerde oynamalar yapılarak da kendi araştırmanıza yazmak "değiştirerek yazma" şeklinde intihal sayılıyor. Bunun yanında kaynak göstermeden kendi eski araştırmanızdan veya başka bir araştırmanın verilerinden alıntı yapmak da yine intihal sayılan durumlardan.

İntihal konusu biraz kapsamlı anlayacağınız üzere. O halde bilimsel araştırmamızı yaparken ilk neye dikkat ediyormuşuz? Özgünlüğe. Bilimsel araştırmamızı yaparken bütün bu kurallara dikkat ederek etik dışı davranışlardan olan intihalden koşarak uzaklaşıyoruz.

Sahtecilik (Uydurmacılık)

"100 kişiye sorduk, yaklaşık %60’ı florürsüz diş macunu kullanıyor" şeklinde havada kalan deneyler sonucunda belirtilen verilerin ne kadar doğruyu yansıttığını bilimsel araştırmamızda kanıtlayamayız. Nerede sordun, kime sordun, kanıtın var mı? Bunun gibi altını dolduramadığımız, kafamızdan belli oranlar atıp yazdığımız bilgiler de etik dışı davranışlar arasında ve buna sahtecilik diyoruz. Bir bilimsel araştırma yazmaya soyunduysak bunun hangi aşamalardan oluştuğunu da bilmemiz gerekir.

Bu aşamalardan biri de veri toplama ve veri analizini içerir ki burada yaptığımız deneylerin sonuçlarını yorumlarız. Biz bu deneyde istediğimiz sonucu elde edemedik diye veya bir şekilde o deneyi gerçekleştiremedik diye bunun yorumlamasını yapmayı kendimizde hak göremeyiz. Bu insanları kandırmaya girer, ahlaki olarak da kişiyi çok yanlış bir pozisyona sokar. 

Bir bilimsel araştırma yapıp insanlara bir şeyler katmak istiyorsak bunların doğruluğundan emin olmalı altına imzamızı atabilmeliyiz.

Saptırma (Aldatmaca)

Bilgilerimizi olmadığı şeklinde, kullanmadığımız bir yöntemi kullanıyormuşuz gibi göstermek veya araştırmamızın amacından sapmak da etik dışı davranışlardan. Sahteciliğe de benzeyen bu etik dışı davranış saptırma veya çarpıtma olarak karşımıza çıkar. Bunu da şöyle basitleştirebiliriz. Mesela araştırmanızda bir hipotez belirlediniz ve bunu savunuyorsunuz ya da buna inanıyorsunuz. Ama veri analizinizde buna aykırı sonuçlar elde ettiniz. Aslında inandığınız bilginin doğru olmadığını fark ettiniz. Ve buna yer vermediniz. Dııııt! Kesinlikle etik ihlali söz konusu.

Sanırım araştırma yaparken araştırmanın merkezine kendinizden çok elde ettiğiniz bilgileri koymalısınız. Aynı şekilde kullanmadığınız araçları, bilimsel yöntemleri kullanmışsınız gibi saptırarak araştırmanıza yazmamalısınız. 

Duplikasyon

Bu kavramımız araştırmanın bitip derlenmesinden sonrayla alakalı. Sizden bu araştırmayı yapmanızı bir kurum istemiş olabilir. Öyleyse o araştırmayı sadece o kuruma iletmelisiniz. Eğer farklı farklı dergilere gönderirseniz bu yine etik dışı bir davranıştır. Farklı dillere çevrilip yayınlatmak için de yine editörden izin almanız gerekir.

Bölme (Dilimleme)

Araştırmamızın bütünlüğüne zarar veren bir davranıştır. Hem etik olarak hem araştırmamızın sağlamlığı açısından uzak durmamız gerekir. Bu yüzden topladığımız verileri, tarihleri iyi saklamalı, doğru aktarmalıyız. Çalışmanın yanlış yerlerinde bölünmeler yaratmamamız gerekir.

Haksız Yazarlık

Aylarca emek vererek bilimsel araştırma sürecinin aşamaları hakkında zaman harcamışsınız ve fikir yürütmüşsünüz ve ortaya bir araştırma çıkarmışsınız. Meslek grubunuzdan biri kendi adını da yayına katıp katamayacağınızı soruyor. Eğer yer verirseniz bu haksız yazarlık, emek vermeden sürece dahil olmaya giriyor.

Bilimsel Araştırmada Etik Dışı Davranışın Nedenleri Nelerdir?

• Bir bilimsel araştırma yürütmenin uzun süreçlerden oluştuğunu söylemiştik. Araştırdığımız konu hakkında belli bir bilgi birikimimiz de olması gerekir. Bunun yanında bahsettiğimiz etik kuralları ve bilimsel araştırma basamaklarını da araştırmacının öğrenmesi gerekir. Bütün bunlardan bihaber araştırmaya girişilirse etik kuralları da ihlal edilebilir. 

• Bir araştırmaya gereken zaman tanınmadan birden fazla yayın ortaya koymak için yapılan araştırmalarda da ihlaller görülüyor. Süreci hızlandırmak için yukarıda belirttiğimiz etik dışı davranışlara başvurulabilmekte.

• Günümüzde her bilgiye kolaylıkla erişebildiğimiz internet yararının yanında bilgi kirliliğine de sebep olabiliyor. Bu da araştırmamızdaki bilgilerin güvenilirliğini zedeleyerek ismimize zarar verebilir. Güvendiğimiz sitelere, internetin dışında da yazılı kaynaklara başvurmamız en sağlıklısı.

Bilimsel araştırmacının araştırma disiplinine ve donanımına sahip olması gerekir. Aksi takdirde etik dışı davranışlardan kaçınması oldukça zor.