Sağlık Okuryazarlığı Nedir?
| Kavram | Açıklama | Importance |
|---|---|---|
| Sağlık Okuryazarlığı | Sağlık ile ilgili veri, bilgi ve araştırmaları inceleme, eleştirebilme, anlayabilme ve sorgulama yeteneği. | Bireyin kendi sağlığı ve toplumsal sağlık hakkında bilinçli kararlar alabilmesi için gereklidir. |
| Sosyal Medya Okuryazarlığı | Sosyal medya platformlarında paylaşılan bilgileri doğru bir şekilde yorumlayabilme ve eleştirebilme yeteneği. | Bilgisayar okuryazarlığı çerçevesinde, yanıltıcı bilgilerin yayılmasını ve buna bağlı olarak oluşabilecek riskleri önleme potansiyeli vardır. |
| Dijital Okuryazarlık | Dijital platformlarda bulunan bilgi ve verileri değerlendirebilme, bu kaynakları eleştirebilme ve doğru bir şekilde kullanabilme yeteneği. | Çağımızın gereksinimi olan dijitalleşme ve bilgi çağında bireylerin bilgiye erişimi ve değerlendirebilmesi açısından önemlidir. |
| Medya Okuryazarlığı | Medyanın dilini çözebilme, medyadaki bilgi ve mesajları anlayabilme, analiz edebilme ve bu bilgileri uygun bir şekilde kullanabilme yeteneği. | Bireylerin medyada sunulan bilgilere eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşabilmesi ve doğru bilgi edinebilmesi için önemlidir. |
| Randevu, Reçete ve Tıbbi Materyaller | Sağlık hizmeti ve tedavi hakkında temel bilgilere sahip olma ve bu tür belgeleri doğru okuyup anlayabilme yeteneği. | Kişinin sağlık durumunu ve tedavi sürecini daha iyi anlaması ve yönetmesi için önemlidir. |
| Sağlık Haberleri | Sağlıkla ilgili haber ve bilgilere erişim ve bunların güvenilirliğini değerlendirme yeteneği. | Sağlıkla ilgili güncel bilgiler ve uygulamalar konusunda bilinçli olmak ve bu bilgileri doğru analiz etmek için önemlidir. |
| Pandemi Dönemi | Pandemi sürecinde sağlıkla ilgili bilgi ve bilinç düzeyinin önemi. | Pandemi sürecinde sağlıkla ilgili yanlış bilgilendirme ve bilgi eksikliği nedeniyle karşılaşılan zorlukları gidermek için önemlidir. |
| Yalan Haberler | Sağlıkla ilgili yalan ve yanıltıcı haberlere karşı bilinçli olma ve bu tür haberleri eleştirebilme yeteneği. | Sağlığı olumsuz etkileyebilecek yanıltıcı bilgilerden korunmayı sağlar. |
| Tıbbi Bilgi ve Sağlık Hizmeti | Tıbbi bilgiler ve sağlık hizmetleri hakkında bilinçli olma ve bunları doğru değerlendirebilme yeteneği. | Bireylerin sağlık hizmetlerine erişimini ve sağlıkla ilgili doğru kararlar alabilmesini sağlar. |
| Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi | Türkiye genelinde sağlık okuryazarlığın durumu ve bu konuda yapılan çalışmalar. | Türkiye'deki sağlık bilinci ve sağlıkla ilgili bilgiye erişim durumunu anlama ve ve bu alanda eksiklikleri tespit etme açısından önemlidir. |
Okuryazarlık; medya, sosyal medya, dijital ve genel okuryazarlık kapsamında kullanılıyor. Bütün bu alanlar dışında ise sağlık iletişiminde son derece önemli bir kavram olan sağlık okuryazarlığı da gündemimize girmeyi hak ediyor. Özellikle sağlık ile ilgili son yıllardaki meşguliyetimiz ve gereksinimiz düşünüldüğünde, bilgi ve bilgi kaynaklarını değerlendirebilme yeterliliğine sahip olmak gerekir.
İşte sağlık okuryazarlığı tam olarak sağlık ile ilgili veri, bilgi ve araştırmaları inceleme, eleştirebilme, anlayabilme ve sorgulamayla ilgilidir. İçinde bulunduğumuz dönemi ve çağı düşünürsek sağlık okuryazarlığını da bir gereklilik olarak algılamamız gerekir. Özellikle sık sık sağlık hizmeti alan kişilerin, sağlık terminolojisine ve sağlık bilgi kaynaklarına vâkıf olması gerekir. Tüm okuryazarlık alanlarında olduğu gibi sağlık okuryazarlığı da edinmemiz gereken temel yetkinliklerden biridir.
Sağlık Okuryazarlığı Neden Önemlidir?
21. yüzyılda artık okuryazarlığı içeren alanlar ile ilgili temel bilgilere vâkıf olmak beklenir. Genel okuryazarlık dışında, medya okuryazarlığı en çok gündemde olan alandır. Bununla birlikte dijitalleşme odaklı bir çağda, sosyal medya ve dijital okuryazarlığı da önemli bir yetkinlik olarak görülmekte. Sağlık Okuryazarlığı ise nispeten daha az bilinen bir yetkinliktir. Oysa en önemli unsurlardan biri olan sağlık, ciddiye alınması gerekilen hayati bir konudur. Sağlık okuryazarlığı bize şunu söyler: sağlık hizmeti ve tedavi hakkında temel bilgilere sahip misin? Randevu, reçete ve diğer tıbbi materyalleri okuyup doğru anlayabiliyor musun?
Sağlık okuryazarlığı, bireyin kendi sağlığı ve toplumsal sağlık hakkında ilgili karar, bilgi, enformasyon, hizmet ve davranışları anlamasını, değerlendirebilmesini ve kullanmasını kapsar. İlk kez 1974 yılında S.K Simonds ile gündeme gelen sağlık okuryazarlığı, 2000'li yıllardan bugüne oldukça fazla araştırma ve çalışmanın da konusu olmuştur. Sağlık okuryazarlığını gündeme getirmenin en önemli nedenlerinden biri, bireyin ve toplumun sağlığını etkileyebilecek olumsuzlukları önleyebilmesidir. Günümüzden örnek vermek gerekirse maske kullanımı, aşı karşıtlığı, diyet uygulamasının illegal yolları, doktor-hasta ilişkisini anlayamama ve tedavi yollarını araştırmama gibi unsurları sayabiliriz.
Özellikle pandemi döneminde tanık olduğumuz olaylarda birey ve toplum sağlığına yönelik bilginin ve bilinçlenmenin ne kadar az olduğunu görebiliyoruz. Üstelik bu durumu sadece ülkemiz için söyleyemeyiz. Pandeminin yarattığı sosyal ve psikolojik baskının yanında, sağlık okuryazarlık oranının düşüklüğü de bu süreci oldukça zorlaştırmaktadır. Bilgi, bilgi kaynakları, istatistikleri okuyamama, verileri doğru değerlendirememe ve yetersiz bilgiyle hareket etme, sağlık alanını ilgilendiren olumsuz durumlara yol açabiliyor. Bilgi kaynaklarını ciddiye almama ve yalan haberlere inanma eğilimi, sadece temel okuryazarlık ile açıklanamaz. Sağlık ile ilgili konu ve haberlerde, sosyal medya okuryazarlığı ile sağlık okuryazarlığı daha ön plana çıkabiliyor.
Sağlık okuryazarlığının neden önemli olduğunu sağlık programları özelinde açıklayabiliriz. Televizyonun önemli bir parçası hâline gelen popüler sağlık programlarını büyük bir ciddiyetle izliyor olabilirsiniz. Fakat temel sorun, programları izlemeniz değil, değerlendirme, anlama ve sorgulama eksikliğidir. Söylenen her sözü, tavsiye edilen her uygulamayı veya tedaviyi tek doğru olarak kabul etmemelisiniz. Aynı şekilde, tek bir uzman ya da doktorun görüşüne bakarak birey ve toplum sağlığı hakkında karara varmamanız gerekir. Ayrıca günümüzde sosyal medyayla çoğalan yalan ve yetersiz bilgiyle de hareket etmeniz, çok büyük olumsuz sonuçlara yol açabilir.
Yine, kötü niyetli kişilerin kandırma ve telkinlerini değerlendirmeyip tıbbi açıdan doğruluğunu ölçmediğininiz dijital bilgi ve sağlık hizmetini de ciddiye almamalısınız. Artık 21. yüzyıldaki sağlık düzeninde karmaşık enformasyon, bilgi kaynaklarının çoğalması, sağlık uygulamaları ve çeşitli sağlık hizmetleri hakkında bilgi ve yetkinlik edinmek, sağlıklı bir süreç için en doğru beceri olacaktır.
Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi
Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen son çalışma, sağlık okuryazarlığı ölçeği ve ölçümü hakkında dikkate değer bilgiler söylüyor. Çalışmaya göre, yaklaşık 10 kişiden 7'sinin sağlık okuryazarlık düzeyi sınırlı veya yetersiz görünüyor. Söz konusu çalışma, Türkiye genelinde yürütüldü ve 6 bin 228 hane baz alındı. Çalışmada dikkat çeken bir diğer konu ise yaşlı vatandaşların sağlık okuryazarlığının daha da düşük olduğunu tespit etmesidir. Özellikle aldığı sağlık hizmetini bilmeme, anlamama ve hastalığının ne derecede seyrettiğini fark edememe, yaşlılarda gözlenen yaygın bir durumdur.
Bir diğer çalışma sonucu ise toplumun yarısının sağlık haberleri ile ilgili bilgilere erişmede ve güvenirliliği ölçmede yetersiz olduğunu söylemektedir. Kısaca Türkiye'nin sağlık okuryazarlığı oranını dikkate alırsak medya, sağlık çalışanları, kurumları ve bireylerin kendi paylarını düşen sorumluluğu edinmeleri şart. Özellikle sağlığın egemen olduğu bir dönemde okuryazarlığı, bildiğimizden bir yüz adım daha ileri taşımak gerekiyor.
Kurumsal Sağlık Okuryazarlığı Nedir?
Her sağlık kurumu ve hastanenin kendine özel hizmetleri, kuralları ve düzeni olabilir. Kurumsal sağlık okuryazarlığı da sağlık kurumunun kendine özgü olan kurallarını, konuşma dilini, yapılanmayı ve yerleşim düzenini anlamayı ve tanımayı içerir. Bir hasta, gittiği kurumun yerleşik düzenini bilemeyebilir ve süreç boyunca da bu konuda zorlanabilir. Kurumsal sağlık okuryazarlığı ise mevcut hastanenin, hastalara yönelik bilgilendirici ve yönlendirici işaret, materyal ve hizmetleri sunabilmesidir. Örneğin, hastanın hangi departmana ya da kliniğe gideceğine dair levha, işaret ve mimari tasarım olması gerekir.
Yine, sağlık kurumlarının açıklayıcı bilgiler sunması ve hastalara süreçle ilgili tatmin edici hizmetler yürütmesi gerekir. Kısaca kurumsal sağlık okuryazarlığı, sağlık kurumlarının da sağlık okuryazarlığına sahip olması gerektiğini savunur ve buna yönelik de karmaşık bilgi, yönlendirme ve bilgi kaynaklarına erişememe gibi engelleri ortadan kaldırmayı önerir.
Sağlık Okuryazarlığı Yetkinlikleri
Sağlık okuryazarlığı yetkinlikleri, kişinin sağlık alanındaki bilgi birikimini ve bilgiyi anlayabilme kapasitesini ifade eder. Diğer okuryazarlık alanlarında olduğu gibi sağlık okuryazarlığında da bilinçli davranmanızı sağlayan bazı yetkinlikler vardır. Bunlardan bazılarını aşağıda bulabilirsiniz.
Aldığı Sağlık Hizmetini Araştırma, Anlayabilme ve Sorgulayabilme
Sağlık Haberlerini Geniş Bir Bakış Açısıyla Değerlendirme
Yetersiz Bilgi ve Kaynakları Dikkate Almama
Uzman Görüşlerinin Çeşitliliğini Tespit Etme
Sağlık Bilgi Kaynaklarına Erişebilme
Reçete, Tıbbi Yazı ve Yazılan Doz Miktarını Anlayabilme
Sağlık Personeline Kendi Durumunu Anlatabilme
Sağlık ile İlgili Alınan Kararları Sorgulayabilme
Gerekli Sağlık Hizmetini Talep Etme
İnternetteki Sağlık Enformasyonlarını Tek Gerçek Kabul Etmeme ve Karmaşıklığı Tespit Edebilme
Bireysel ve toplumsal sağlık konusunda bilinçli davranmak
Sağlığın merkezde olduğu konularda belli bir bilgi birikimi edinmek
İyi Bir Sağlık Okuryazarı mısınız?
Sağlık okuryazarlığı birçok konuyu ve değerlendirmeyi kapsar. Bundan dolayı da tek başına kullanılabilen bir sağlık okuryazarlığı ölçeği bulunmamaktadır. Yine de temel sağlık okuryazarlığı ölçeği hakkında bazı sorular sorabiliriz. Kendinize ve çevrenize sorabileceğiniz sorulardan bazıları şunlardır:
Medyadaki her sağlık bilgisine ve haberlerine koşulsuz inanıyor musunuz?
Birey ve toplum sağlığını ilgilendiren konularda bilinçli davranma potansiyeliniz nedir?
Aldığınız sağlık hizmeti hakkında detaylı bir bilgi birikimine sahip misiniz?
Yalan ve doğru sağlık bilgilerinin kaynaklarını ayırt edebiliyor musunuz?
Birey ve toplum sağlığı söz konusu olduğunda, bilinçli hareket ediyor musunuz?
Sağlık ile ilgili dezenformasyon amacı taşıyan haberlerin yayılmasında bir katkınız var mı?
Hastalandığınızda ya da bir rahatsızlık geçirdiğiniz de hangi departmana/kliniğe başvuracağınızı biliyor musunuz?
Yukarıdaki sorular, sağlık okuryazarı olup olmadığınızı tam olarak ölçemese de genel bir durum değerlendirmesi olarak kabul edilebilir. 21. yüzyılda sağlık alanının etkenliği ve yaşadığımız sorunlar düşünüldüğünde, bir an önce sağlık okuryazarlığı hakkında kendimizi bilinçlendirmemiz gerekir. Bilhassa birey ve toplumu etkileyen olaylarda bilinçli bir davranış, en önemli yetkinliklerimizden biri olacaktır.
Ankara Üniversitesi Halkla ilişkiler ve tanıtım bölümünden mezun oldu. Lisans öğreniminde sosyal farkındalık kampanyalarında görev aldı. İstanbul İşletme Enstitüsü’nde fotoğrafçılık, iletişim, kişisel gelişim ve diğer farklı konularında yazmaya başladı.
