Türkiye’nin Deprem Riski ve Alınması Gereken Önlemler

Kocaeli Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü Yer Fiziği Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Şerif Barış; Türkiye’nin ve İstanbul’un deprem riskini, olası depremleri ve alınması gereken önlemleri anlattı. 

Deprem nedir, nasıl meydana gelir?

Depremi yer kabuğunda biriken gerilmenin bir noktada kayanın dayanımını aşarak kırılması olarak adlandırırız. Bu kırılma bir noktadan hareket eder ve oluşan kırığa da fay diyoruz. Deprem çok büyük ise kırığın izi yer yüzüne çıkıyor. Deprem küçük ve deniz tabanında ise nu kırılma görmek çok mümkün değil. Sismolojik yöntemlerle bulabiliyoruz. Kırılma ile beraber inanılmaz enerji açığa çıktığın için yumuşak zeminlerde deprem dalgaları büyürken sert zamanlarda azalıyor. 

Deprem oluşturan mekanizma

Düdüklü tencereyi düşünün kapattınız, açtınız altını. Unutursanız bir süre sonra patlar. Bu volkanik aktiviteler olmasa yer küre de patlardı. Afet olarak nitelerken bir yandan da yaşamın kaynağı olduğunu söylüyoruz. Yer küre bir canlı varlıktır ve bu hareketler sonucu afetler olur.

Bir afet ülkesi: Türkiye

Türkiye’nin deprem kuşağında olması bir tehlikedir. Bu depremlere karşı riski azaltmada bizim elimizdedir. İnsanoğlu doğal kaynaklı afetlerde tehlikeyi azaltamaz ancak alacağı önlemlerle riski azaltabilir. Kapasite bir toplumun tehlike karşısında alacağı her türlü önlemdir. Depremi, uzaklaştıramıyoruz, şehrin nüfusunu azaltmamız mümkün değil. Alacağınız basit önlemlerle, basit bilgiler ve planlama ile depremler karşısındaki ölüm riskimizi azaltmak elimizdedir. 
Son 122 yılda meydana gelen can kayıplı depremler açısından Türkiye dünyanın en tehlikeli dördüncü ülkesi. Çok riskli bir durumdayız. Bizim bulunduğumuz ekonomik coğrafya, eğitim seviyemiz bizim bu puanlarla buralarda olmamız gerekiyor. Bunlar üçüncü dünya seviyesindeki durumlar. Gerekli önlemleri almıyoruz. Depremler olunca konuşuyoruz, olmadan konuşmamız gerekiyor. 

Yıldızlar veya sıcaklık deprem habercisi mi? 

Bilim okuma ve uğraş gerektiriyor. Diğer kolay. Hayatında hiç sismolojik eğitim almamış kişiler sosyal medyada her şeyi biliyorlar. 1900’lü yıllarda depremler kaydedilmeye başladığında depremlerin astrolojik olaylarla ilişkisi araştırılıyor ancak hiçbir düzenli bilgi yok. Güneş tutulmasının depremi tetiklemesi mümkün değil. Çünkü deprem yer kürenin 15-20 kilometre altında oluyor. Sıcaklıkla deprem ilişkisi varsa ekvatora bakmak gerekir. Dünyanın en sıcak bölgesi Afrika’dır ve en az depremler buradadır. Gelgitlerde ilk akla gelen deprem mi olacak? Öyle olsa İngiltere’de deniz her gün çekiliyor.

Depremin neden olduğunu biliyoruz. Bilemediğimiz depremin nerede olduğu, çünkü fay hatları çok fazla. Yerbilimciler 130 bilgi birikimine sahip dünya 4,5 milyar yaşında. Afetlerin ne zaman olduğunu bilmediğimiz için bizim yapacağımız şey hazırlık. 

Enkaz altında saatler

Enkaz altında afetzede olarak kalırsak ilk 30 dakika içinde kurtarılırsak yaşama şansımız yüzde 93 üçüncü gün sonunda kurtulursak yüzde 33 beşinci günde kurtulursak yüzde 2’dir yaşam şansımız. 

Türkiye deprem tehlike haritası

Türkiye’nin her tarafında faylar var. Sürekli aktif ve sürekli deprem üretiyor. Olağan bunlar, olmak zorunda. Mikro deprem olarak adlandırdığımız depremler olmak durumunda. 99 ve büyük depremler aniden olur. habercisi olmaz, öncü şoku olmaz. 

İstanbul Kartal depremi neden oldu?

Ana kırığa dik doğrultuda küçük faylar da oluşur. Bu fayların üzerinde depremler oluşabilir. Kartal’daki daha önceki deprem belki 13 bin yıl önce oldu. Fay ne kadar büyükse deprem de o kadar büyük olur.

Depremler ilk aletsel olarak ne zaman kaydedildi? 

1800’lü yıllardan önce depremleri kaydetmeye başladık. 1944 Bolu depremi önemlidir. Ancak aletsel kaydı olmadığı yeterince incelenmemiştir. Japonlarla projelerle o fay hattını inceliyoruz. 

Deprem riski

Büyük depremlerin oluşturduğu boşluklara sismik boşluklar diyoruz. Bir yerde nerede büyük deprem olduysa benzerleri olur. Sismik boşlukların hangisinde büyük depremler olacağını bilmiyoruz. Depremi bekliyoruz. Siz evinizde ve işyerinde alacağınız basit önlemlerle bu olacak depremin etkilerini en aza indirmeniz mümkün. 

Türkiye'nin deprem dağılımı 

Türkiye’nin depremlerine bakıldığında 1900 ile 1950 yılları arasında 7’den büyük beş deprem varken 1950’den sonra 11 deprem var. 1970’e kadar Türkiye aktif deprem bölgesi için sonrasında az. Acaba 19’uncu yüzyılda ne var? 1840 ile 1890 arasında aktif dönem var. Türkiye’de 20’inci yüzyılda aktif 67 deprem var. 18490 ile 1970 arasında inanılmaz büyük depremler olmuş. Sonrasında 6’dan büyük deprem sayısı az. Türkiye’nin depreme hazırlık için zamanı var ve biz bunun kötü değerlendiriyoruz. 
Doğadaki kural bir yerde bir olay oldu ise o olay tekrarlanacak. Marmara’da da var. Yalova’yı Bandırma açıklarını konuşmaksak İstanbul deprem riskini de konuşamayız. 

İstanbul fay hattı nerede? 

Adalar güneyinden geçen fay var. Şehrin içinden geçmediği için bu İstanbul için büyük bir şans. Fay şehrin altından binaların altından geçmiyor. İstanbul’da insanların ne yapacağını bilmemesinden kaynaklı sıkıntılar yaşanacak diye endişe ediyorum. İnsanlara yapmaları gerekenleri almaları gereken önlemleri anlatmanın faydalı olacağını düşünüyorum. 

Deprem için neler yapmamız gerekiyor? 

Afete hazırlık kişiden ve evden başlar. Herkesin aile ve işyeri için acil durum planı yapması gerekiyor. Ailemiz ile nasıl bir araya geleceğimiz, deprem anında nasıl davranacağımızı bilmemiz gerekiyor. Evinizin ve işyerinizin tehlikeli bölgelerini bilmeniz gerekiyor. İletişim stratejisi belirlememiz lazım. Deprem olursa bu odaya ne olur? sorusu ile başlamak gerekiyor. Televizyonunuz sabit mi? Portmanto var mı? Mutfak dolaplarınızda çocuk kilidi var mı? İnce uzun mobilyaların depremde savrulacağının ve insanların üstüne düşeceğini unutmamak gerekiyor.

Duvardan savrulup kopacak eşyaları duvara sabitlememiz gerekiyor. İletişim kurmayı öğrenmemiz lazım. Yapmanız gereken bir şey il dışında bir kişinin numarasını bütün aile bireyleri öğrenecek ve deprem olursa ona SMS atacak. Bu şekilde toplanma alanına gidip buluşabilirler. Ailenizle karar vereceksiniz. Bir kâğıda not yazacaksınız ve öncesinde evin dışında bir yere koyacaksınız. İletişim çok önemlidir. Bir buluşma noktası belirlemeniz gerekiyor. AFAD tarafından söylenen parlar olmak zorunda değil. Kamu binaları, son yıllarda yapılan hastaneler okullar olabilir. Son birkaç gün ailenizle barınacağınız yerdir. Eviniz hasarsız ise birkaç gün sonra artçı depremler olduğunda evinize girebilirsiniz. Evinizi inceletirsiniz, herhangi bir hasar yoksa evinizde kalmanız daha güvenlidir. Evinizde hasar varsa uzmanların onayını almadan o evin içine girmeyin diyoruz. Afet durum çantası hazırlaması gerekiyor ailenin ihtiyaçlarına yönelik. 

Çök - kapan - tutun nedir? 

Camlardan uzak, koltuğun yatağın yanına uzanabilirsiniz. Koridorda iseniz duvar dibini çöküp başınızı korumanız gerekiyor. Merdivenlerden uzak durmanız gerekiyor. Binadan çıkarken yukarıdaki katlardan düşecekler sizi yaralayabilir. Deprem bitene kadar bulunduğunuz yerde çök-kapan-tutun yaparak kendinizi yaralanmalardan korumanız gerekiyor. 

Depremden ne kadar sonra dışarı çıkılmalı? 

0’ıncı saniyede çök-kapan -tutun yapacaksınız. Sarsıntı bitince yapmanız gereken ilk temel şey vücudunuzu kontrol etmeniz gerekiyor. İkincisi, evinizde diğer kişileri kontrol etmeniz. İlk 3 dakika evde ya da işyerinde olmanız lazım. Yaralanmanı yoksa ocağı ve elektriği kontrol edip vanaları kapatmanız gerekiyor. Sonrasında merdivenleri kontrol ederek kafanızız yastıkla, depremle ya da ellinizle koruyarak aşağıya inmeniz gerekiyor. Kontrol için geçen sürede 30 dakikadır. 7,2 büyüklüğündeki bir depremin en büyük artçısı 5,8. Bu büyüklükteki bir deprem hasar görmemiş betonarme binayı yıkma gibi bir şeyi olmaz. Hasarsız atlatması gerekiyor. Binalarınız depreme dayanıklı bile olsa sarsıntı nedeniyle eşyalarınız savrulacak. Depreme dayanıklı binada yaşamak sizi kurtarmayacak. Bu sebeple deprem tehlike avını yapın ve size zarar verecek eşyaları mutlaka sabitleyin. 

Afete direnç için ne yapılmalı?

Afet çantası hazırlamasanız bile bir şeffaf poşet alın, içine el feneri, ayakkabı, düdük ve eldiven koyun ve yatağın ayağına bağlayın. Afete hazırlık basit ucuz ve kolay adımlardan oluşur. Açık alanda enerji hatlarından çöken binadan uzak durmanız gerekiyor.

Enkaz altında kaldığımızda ne yapmalıyız?

İlk yapmamanız elinizle ağzınızı bununuzu kapatmanız, bağırıp çağırmamanız. Islık çalmayı öğrenin ya da bir metali bir metale vurarak ses yapmayı öğrenin. Enerjinizi iyi korumanız gerekiyor. Kaçak akım rölesi evinize taktırmanız gerekiyor. Kriko ve takoz kullanarak enkaz altında kalanları kurtarabilirsiniz. Otobüs kamyon krikoları daha güçlüdür. Güzümüzün önünde elimizin altındaki eşyalarla birlikte bile can kayıplarını önleyebiliriz. 

Afet zararlarının azaltılması kimin görevi? 

Devlet, bakanlıklar, belediyeler, sanayiciler ve sizler. Bütün paydaşlar üzerine düşen görevi yerine getirmezlerse toplumun afete hazır olması mümkün değil. Simülasyon merkezlerinin her ile kurulması gerekiyor. 

Haarp teknolojisi nedir? Depremi tetikler mi? 

Deprem bir doğa olayıdır. Yağmur ve rüzgar gibi doğa olayıdır. Başka mekanizmaya gerek yok. Yeraltı kaynıyor, levhalar birbirine çarpıyor, dağlar oluşuyor. Her şeyin fiziği var. Depremlerin hava ile astroloji ile doğrudan ilgisi yok. 

Türkiye'de 4 ve üzeri öncü depremler 

Bu depremler çok sık olur olmak zorundadır. Bunlar haberci depremler değildir. Öncü deprem 5-6 tanedir. Türkiye’de olan büyük depremlerin tamamına yakını birdenbire olur. O yüzden hazırlıklı olmak gerekir. 

Deprem büyüklüğü / şiddeti arasındaki fark

Aletsel büyüklük depremin enerjisidir, şiddet ise insanlar ve üzerindeki etkisidir. Aletsel büyüklük ondalık rakamlarla verilir.