Tekerleme Nedir? Örnekleri Neler?

Tekerlemeler, söz, sözcük ve seslerin benzerliklerinden faydalanılarak söylenen, yarı anlamlı, hoş cümlelerdir. Ölçülü ve kafiyeli olan basmakalıp sözler denebilir. Tekerlemeler bir çeşit söz cambazlığıdır. Hayal ürünü oldukları için yarı anlamlı bazen tamamen anlamsız olabilirler. Tekerlemeler, kalıp olarak kullanılan sözlerdir.

Türkçenin söz zenginliğini yansıtırlar. Genellikle masal ve bilmecelerin giriş ve sonuç kısımlarında kullanılır. “Bir varmış bir yokmuş. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde.” gibi uyaklı, giriş veya sonuç kısımlarında karşımıza çıkar. Çocuk oyunlarında ve birçok edebiyat türünde sıklıkla kullanılan tekerlemeler, insanlar tarafından dinlenirken merak ve ilgi uyandırırlar.

Tekerleme, çocuklarda dinleme, konuşma ve dilin tüm özelliklerini sıklıkla yapılan tekrarlar sayesinde öğrenme ve ezber alışkanlığını kazanılmasını sağlar. Çocuklarda psikomotor becerilerinin gelişimine katkıda bulunur. “Ebe ebe nerede, su doldurur derede, dere boyu çalılık, şu ebe ne de alık, ebe suya dalamaz, araba da bulamaz, ene mene dostum, ben sana küstüm, armudu kestim, tavana astım, tap dedi düştü, kargalar üşüştü, bu da bana düştü.” Tekerleme örnekleri içeren oyunlar, dili oldukça geliştiren bir durumdur.

Tekerleme Ne Demek?

Tekerlemeye, masal, hikaye, bilmece ve halk tiyatrosu gibi bazı edebi türlerin içinde ve çocuk oyunlarında rastlanır. Doğu Anadolu’da “döşeme”, Güney Anadolu’da “sayışma” olarak adlandırılır. Tekerleme, karagöz ve orta oyununda da vardır ve “muhavere” adını alır. Türk edebiyatında 11. yüzyıldan itibaren tekerleme örnekleri görülmektedir.

Divan-ı Lügat-i Türk’te de bazı tekerlemeler bulunmaktadır. Tekerleme anlam karşılığına bakıldığında “Tekerlemek işi, çoğunlukla basma kalıp söz, birbiriyle uyumlu hazır söz kalıbı, saz şairleri arasında yapılan deyiş yarışı, orta oyununda özellikle Kavuklu’nun kullandığı sözler, çoğunlukla masalların başında bulunan kafiyeli giriş sözleri” olarak karşımıza çıkar.

Tekerleme Örnekleri

Konuşma ve okuma eğitimi etkinliklerinde, tekerlemeler ile çalışmanın önemli bir yeri vardır. Akıcı bir dil kullanımında tekerlemelerden yararlanılmalıdır. Dil becerileri kazandırmak için kullanılabilecek tekerleme örneklerini inceleyelim.

• Acaba sarımsaklasak da mı saklasak samanı, sarımsaklamasak da mı gelir zamanı.

• Sarımsaklamasak da gelirse zamanı, niye sarımsaklayalım o zaman samanı.

• Âdem madene gitmiş. Âdem madende badem yemiş. Mademki Âdem madende badem yemiş, niye bize getirmemiş.

• Al bu takatukaları takatukacıya takatukalattırmaya götür, eğer takatukaları takatukacı takatukalatmazsa takatukaları taktukacıya takatukalattırmadan getir.

• Aliş’le Memiş mahkemeye gitmiş, mahkemede mahkemeleşmişler mi mahkemeleşmemişler mi?

• Be birader buraya bak başı bereli burma bıyıklı bastı bacak bayan berberiyle bizim Bedri Bey birlikte bir pirinci birinci buluşta birbirine dizip Bursa pazarına indi Bir berber bir berbere "Bre berber, gel birader, biz beraber Berberistan'da bir berber dükkânı açalım." demiş.

• Bir pirinci birinci buluşta bir inci gibi birbirine bağlayıp, Perlepe berberi bastıbacak Bedri ile beraber Balıkesir pazarına parasız giden bu paytak budala, babası topal Badi'den biberli bir papara yedi.

• Bu çorbayı nanelemelî mi de yemeli, nanelememeli mi de yemeli?

• Bu ekşi eski ekşi.

• Bu mumcunun mumu umumumuzun mumudur.

• Cüce çinici Celali Hoca gizlice marpuççular içindeki züccaciyecilere gidip içi Çince yazılı cicili bicili cam çubukları cepceğizine indirmiş.

Tekerleme Çeşitleri Nelerdir?

Tekerlemelerin bir ana konusu yoktur. Gerçek ve mantık dışı, birbirine aykırı düşünceleri bir araya getirerek şaşırtıcı bir etki yaratır. Böyle olması dinleyenleri şaşırtmak, keyiflendirmek için oluşturulan ahenkli bir söz kurgusu şeklinde karşımıza çıkmasını sağlar.

• Masal tekerlemeleri; masalın başında, sonunda veya aralarda uygun yerlerde söylenen, yerine göre uzunluğu kısalığı değişen, kalıplaşmış sözlere verilen isimdir. Anlatıma renk vermek ve dinleyicilerin ilgisini çekmek için anlatıcının büyük yardımcısıdır. Masalcı, masala başlamadan önce, karışık, akıldışı, şaşırtıcı olayları kendisi yaşamış gibi gösterip, bir şekle getirip, asıl masal konusuna geçer. Tekerlemeler temelde 3 özelliğe sahiptir. Söz yinelemeleri, uyaklar ve olağanüstülükler. "Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde kalbur saman içinde, o zaman idi ki bitten binek, pireden yedek, çavdardan kalkan, çöpten kargı olurmuş. Bu hal ile düştüm yola, vara vara vardım bir Çamlıbel'e. Çamlıbel'de çamur dizde, yetmiş karga beni görünce hep bir ağızdan, gelen ağamız giden ağamız demezler mi? Armudu taşlayalım, dibinde kışlayalım, uzun sözden birisi, ala tavşan derisi, müsaade ederseniz masala başlayalım."

• Oyun tekerlemeleri; oyun başında ebenin belli olması için, oyun içinde söylendiğinde ise oyunun akışını sağlar. Oyun başında ebenin belli olması içi söylenenlere”sayışma” denir. Tekerleme söylenirken son hece kime gelirse o kişi ebe olur.” Çık çıkalım çayıra yem verelim ördeğe ördek yemini yemeden ciyak miyak demeden Hakkudu hukkudu çıktım çık.”

• Tören tekerlemeleri; Çeşitli törenlerde ve bayramlarda kullanılan tekerlemelerdir. ”yağ yağ yağmur, tarlada çamur, teknede hamur ver Allah’ım ver, sellice yağmur.”

• Bağımsız tekerlemeler; ses yapısı bakımından söylenmesi zor olan tekerlemelerde, dil sürçmesine çok rastlanır. Kelimeleri art arda yanılmadan söyleyebilmek esas olandır. “dal sarkar, kartal kalkar, kartal kalkar, dal sarkar.”  “şu köşe kış köşesi, şu köşe yaz köşesi, şu şişe su şişesi”

Tekerlemelerin Çocuklar Üzerindeki Olumlu Etkileri

Tekerlemeler, çocuk davranışlarının gelişiminde olumlu katkılar sağlar, çocukların duygu ve davranışlarının gelişimde rol oynar. Birlikte öğrenme, gülme, birlikte aktivite yapma bilincini güçlendirir. Onları sosyal yönden geliştirerek, paylaşımcı hale geliştirir. Dil, zeka ve bilgi gelişiminde büyük rol oynar.

Tekerlemeler, çocukların ana dilini güzel ve kurallara uygun biçiminde kullanma becerisine katkı sağlar. Mevcut ana dili sevgisi besler, çoğaltır. Hayal dünyalarının zenginleşmesini sağlar. Çocuklara topluluk karşısında konuşma cesareti verir. Araştırmalar, tekerlemelerin çocuklarda hafıza ve konuşma yeteneğini güçlendirdiğini bildiriyor.

Uzmanlar tekerlemelerin hafıza gelişimi için önemli bir rolu olduğuna dikkat çekerken, “Önemli olan hızlı okumaktan ziyade, okuduğunu anlamaktır” diyor. Okuduğunuzu anlamanın aslında hızlı okumaktan çok büyük yer tuttuğunu savunan uzmanlar, tekerlemelerin hafıza gelişimindeki rolünü göz ardı etmemiz gerektiğini vurguluyor. Enstitü içinde yer alan online eğitim seçeneklerinden hızlı okuma eğitimi bu süreçte hem size hem de çocuğunuza yardımcı olabilmeniz için destekleyici olacaktır.

İlgili eğitim: Online Hızlı Okuma Kursu